Nergens in Azië is de oosterse glimlach mysterieuzer dan in Japan
Het is een land met een bijzonder hoffelijke en vriendelijke bevolking, maar waar je als buitenstaander nooit helemaal in doordringt. Wie iets meer wil begrijpen van die vriendelijke buitenkant van Japan, doet er goed aan om naar het verleden te kijken. Dat verleden wordt overheerst door strijdvaardige samoerai die honderden jaren de dienst uitmaakten en het land hermetisch voor de buitenwereld afsloten. Tot 150 jaar geleden de Zwarte Schepen van Matthew Perry de stad Edo bereikten. Daarna veranderde het land razendsnel. Maar het bleef ook traditioneel, uniek … en onbegrepen. Dat geldt tot op de dag van vandaag.
Traditie en moderniteit leveren contrasten op. De schoonheid, orde en rust van Japan zijn legendarisch, maar gaan gepaard met een verleden waarin samoerai elkaar met flitsende scherpe zwaarden te lijf gingen en waarin een groot deel van China en ZO-Azië onder de voet werd gelopen. Japan wordt gekenmerkt door dit soort contrasten, de vraag is hoe we dat land enigszins kunnen begrijpen. Oud en nieuw gaan harmonieus hand in hand. Maar niet alles is wat het lijkt. Achter de glimlach en de ogenschijnlijke harmonie ligt onrust verscholen. Het behoud van het unieke Japanse is niet meer vanzelfsprekend. Meer dan ooit dringt zich de vraag op wat het betekent om Japanner te zijn. Hoe zijn de eeuwenoude normen, waarden en gewoontes te combineren met een moderne samenleving waarin tijd geld is en een calculerende economie de maat aller dingenwordt?
Kagawa en de shinai
door André ter Veer
De Japanse sportwereld is afgelopen week wederom opgeschrikt door een geval van ‘tiranniek gedrag en machtsmisbruik’ van een topcoach naar een topatleet. De karate-wedstrijdvechter Ayumi Uekusa beschuldigde haar coach Masao Kagawa van ernstige intimidatie en zelfs van het gebruik van geweld. In de aanloop naar de Olympische Spelen wordt er hard en fanatiek getraind door de Japanse kernploeg. Dat moet ook wel want iedereen verwacht medailles van de sporters. Een van die topsporters is Ayumi Uekusa, in 2016 nog wereldkampioen bij de dames en in 2021 uitkomend in de klasse +61 kg. Tot 2019 stond er geen maat op Uekusa. Ze leek onverslaanbaar. De laatste twee jaar gaat het wat minder en is ze wat weggezakt op de wereldranglijst. Dan moet er extra hard getraind worden en dat kun je wel aan toptrainer Kagawa overlaten. Dat ging in het geval van Uekusa niet goed. “De trainingen waren dermate hard, dat ik ernstige mentale problemen kreeg, en meermaals kon ik het door de stress niet opbrengen om naar de training te gaan en bleef ik thuis”, schrijft Uekusa op haar blog. “Op weg naar de dojo barste ik regelmatig in huilen uit bij de gedachte aan de ontmoeting met mijn coach.” Ze raakt geblesseerd door een klap met een shinai, het bamboe-oefenzwaard dat in kendo wordt gebruikt en dat Kagawa gebruikte in de trainingen. Als ze een keer niet snel genoeg wegduikt krijgt ze een flinke tik op haar oog.
Het is niet de eerste keer dat Kagawa in opspraak komt voor het gebruik van een shinai tijdens een training. Een aantal jaar geleden kwam er op YouTube een filmpje in circulatie, waarbij een duidelijk geërgerde Kagawa een leerling er met een shinai van langs gaf. De leerling deed niet wat hij vroeg, waarna Kagawa hem een tik met het bamboe-wapen gaf. Omdat de leerling in het vervolg van de training geen verbetering toonde, werd dat nog een paar keer herhaald, waarbij de kracht van de slagen toenam. Ook al oogt het wat bruut, het is niet het geweld van de slagen die ongepast is. Een goed geplaatste lowkick brengt meer schade aan en daar doet niemand moeilijk over. Iemand ten overstaan van medeleerlingen meermaals straffen met een shinai is wel behoorlijk vernederend. Het is de vraag of je dat als leraar moet doen en het is twijfelachtig of het een positief lerend effect heeft. Het filmpje is een jaar of 25 oud, maar de publicatie ervan heeft Kagawa er niet van weerhouden om tijdens een training gebruik te blijven maken van een shinai. Ayumi Uekusa maakte er ook kennis mee en raakte zelfs geblesseerd. Het grote verschil met 25 jaar geleden is dat Kagawa nu gedwongen was zijn biezen te pakken. De wereld is inmiddels veranderd. Ook in Japan.
De zuiverheid van sumo en shinto
Kagawa is niet de eerste die dit overkomt en zal beslist niet de laatste zijn. De vechtsportwereld in Japan is niet altijd vrouwvriendelijk en machtsmisbruik, intimidatie en geweld uitoefenen naar ondergeschikten zijn een terugkerend fenomeen. Het vrouwonvriendelijke karakter is soms nauw verweven met traditionele patronen. Het shinto bijvoorbeeld, de aloude natuurgodsdienst van Japan, hecht grote waarde aan zuiverheid en reinheid. Binnen dat concept is bloed onrein. Shinto-heiligdommen zijn verboden terrein voor vrouwen tijdens hun menstruatieperiode. Dat traditionele taboe gaat ver in Japan. Op 4 april 2018 wordt in de plaats Maizuru een toernooi van sumoworstelaars gehouden. Terwijl de 66-jarige burgemeester van de stad het publiek toespreekt wordt hij onwel en stort ter aarde. Van alle kanten komt medisch personeel toegesneld om de man te helpen, waaronder twee vrouwelijke verpleegsters. In paniek begint de ring-speaker de vrouwen toe te schreeuwen dat ze direct de wedstrijdring moeten verlaten. Sumo is immer een shinto-aangelegenheid en de ring waarbinnen de worstelaars vechten is geheiligde ruimte. Verboden gebied dus voor vrouwen, die immers per definitie onrein zijn. Vanuit de traditie gezien is het beter dat de burgemeester overlijdt, dan dat vrouwen de heilige ruimte binnentreden. Het voorval heeft in Japan tot heftige discussies geleid. Sommigen zijn van mening dat de traditie anno 2018 wellicht dat toch wat aanpassingen nodig heeft. Voor conservatieve traditionalisten is dat een gruwel.
Dit is niet het enige terrein waarop in Japan traditionele patronen aan kracht verliezen. De onaantastbaarheid van hoger geplaatsten begint eveneens af te brokkelen. Traditioneel zal een ondergeschikte altijd eerst proberen uit te vinden wat de hoger geplaatste wil horen of zien, voordat een mening wordt gegeven. Tegenspreken is not done. Klagen of protesteren als je slecht wordt behandeld, is uit den boze. Dat leidt meer dan eens tot situaties waarbij bovengeschikten van hun positie misbruik maken. Twintig jaar geleden was het nog ondenkbaar dat een sporter voor een commissie een coach zou aanklagen. Zoiets doe je niet. Op mensen die klagen en aanklagen wordt neergekeken in Japan. Dat begint nu in aanloop naar de Olympische Spelen te veranderen. Wat wellicht meespeelt is dat Japan naar de westerse wereld wil laten zien dat het een moderne samenleving is, waar mensen gelijke rechten hebben en waar wordt opgetreden tegen discriminatie. Maar dat is niet louter vlagvertoon om het Westen te paaien. De Japanse samenleving verandert en de media verandert mee. In 2018 leidt dat tot een ongekend schandaal bij het worstelen. De 4-voudig Olympische kampioene Kaori Icho wordt al jaren tegengewerkt door de topcoach en meest vooraanstaande official in de Japanse worstelwereld, Kazuhito Sakae. Vanaf 2004 maakt hij het leven van Kaori Icho onmogelijk. Ze wordt door hem gekleineerd, geïntimideerd en afgebekt. Ze mag geen contact hebben met haar eigen coach; de toegang tot haar eigen trainingshal wordt haar ontzegd. Na een langdurige procedure moet de topcoach uiteindelijk voor het oog van de camera zijn fouten toegeven en al zijn functies neerleggen.
Traditie en moderniteit
Ook binnen het sumo is sprake van oude tradities en wordt geweld om ondergeschikten fysiek tot de orde te roepen niet geschuwd. Intimidatie en geweld naar ondergeschikten lijkt vrij geaccepteerd binnen die traditie. In 2017 wordt de Mongolische sumoworstelaar Takanoiwa door de yokozuna Harufuji in een bar met een afstandsbediening van de televisie mishandeld en het ziekenhuis in geslagen. Yokozuna is de hoogste rang binnen het sumo en in dit geval was de yokozuna ook fysiek een maatje groter. Met geweld iemand op zijn plek zetten. Dat is in die wereld niet ongebruikelijk, maar in dit geval werd het niet geaccepteerd en moest yokozuna Harufuji met pensioen. Wat in dit geval meespeelde was dat de familie van de ondergeschikte worstelaar werd bedreigd omdat hij de yokozuna in een kwaad daglicht had gesteld. Dezelfde Takanoiwa, die eerder het ziekenhuis in was geslagen, sloeg een jaar later een lager geplaatste leerling sumoworstelaar in elkaar. Daarna mocht op zijn beurt ook Takanoiwa met pensioen. Intussen was de leider van de sumo-school van Takanoiwa ook opgestapt. Hij had niemand geslagen maar wel de leiding van de Japan Sumo Organisation ervan beschuldigd dat ze de zaak verkeerd had aangepakt. Dat mocht natuurlijk niet beweerd worden. Exit.
Of er in het geval van Kagawa eveneens sprake is van machtsmisbruik of geweld is niet duidelijk. Daarvoor is te weinig naar buiten gekomen. Kagawa heeft zelf voor de ethische commissie verklaart dat hij inderdaad een shinai heeft gehanteerd bij een trainingsvorm, maar daarbij aangegeven dat hij nooit de intentie heeft gehad om een blessure te veroorzaken bij Uekusa. Een ongelukje tijdens een training dus. Dat had wel tot een vertrouwensbreuk met pupil Uekusa geleid. Dat laatste nam Kagawa zichzelf kwalijk. Had niet mogen gebeuren. “Ik neem de volle verantwoordelijkheid voor het geschonden vertrouwen.” Nog voordat de ethische commissie met haar oordeel naar buiten heeft kunnen komen, heeft Kagawa alle posities binnen de sportbond JKF (Japan Karate Federation) neergelegd. We weten natuurlijk niet of er nog iets anders heeft meegespeeld. Binnen sportorganisaties is er altijd strijd om de paar beschikbare topposities. Is Kagawa pootje gelicht door een concurrent-topcoach? Zitten er toevallig tegenstanders van Kagawa in de ethische commissie van de JKF? Of is het gewoon een conflict tussen een topatleet en een topcoach over de trainingsmethodieken? Kagawa kan daarbij gerust gezien worden als een representant van het traditionele karate. Uekusa is een jonge, moderne vrouw. Die strijd tussen traditie en moderniteit wordt in toenemende mate beslist in het voordeel van de moderniteit. Traditie is op de terugtocht, ook op het conservatieve terrein van de Japanse gevechtskunsten. Als het leven zich eruit terugtrekt, beweegt traditie zich in de richting van folklore.
Gebruikte bronnen:
- Japan Times 8 april 2021: Karate official quits over bullying claim
- Japan Times 4 april 2021: karate world champ Ayumi Uekusa verbally abused
- Andre ter Veer: De vele Gezichten van Japan (www.artsinmotion.nl/japan-geschiedenis.html)
- YouTube: Masao Kagawa sensei very hard training with student Teikyo in Gifu. (https://www.youtube.com/watch?v=88EG220bBDc) -
- WKF Tokyo 2020 Standings (http://setopen.sportdata.org/wkfranking/standing_tokyo2020.php)
- Play the Game: Scandals expose widespread harassment in Japanese sport before the Olympics
Wil je meer weten over Japan?
Het boek De vele Gezichten van Japan. is de tweede grote publicatie van Stichting Arts in Motion in samenwerking met MakotoPress. In 2017 verscheen al het boek Karate in Nederland (350 p.). Een derde publicatie over het ontstaan van het karate in Okinawa en Japan staat gepland voor 2022.
Eenmalige hardcover uitgave De vele Gezichten van Japan (beperkte oplage), kostprijs € 37,95 (gratis verzending).
Meer info: